Grenzen aan inclusie?
Waarom inclusie stokt aan de grens en wat leiders kunnen doen voorbij angst en projectie
Een systemische en psychodynamische verkenning van grenspolitiek en uitsluiting. De blog onderzoekt hoe angst en projectie inclusie ondermijnen en nodigt uit om menselijke maat, verantwoordelijkheid en dialoog te belichamen in beleid en praktijk.
Grenzen aan inclusie?
Europa scherpt zijn migratieregels aan en de discussie over wie welkom is en wie niet lijkt gek genoeg een steeds normaler gesprek te worden. De vraag dringt zich op: hoe kunnen we enerzijds het recht op asiel en menselijkheid blijven waarborgen, terwijl we tegelijk gezond omgaan met de angst en onzekerheid die migratie met zich meebrengt? Het lijkt voor sommigen bijna onvermijdelijk dat de beleidsmaatregelen voor migratie steeds strikter worden, terwijl aneren hun roep om inclusie luider laten klinken. Maar hoe verhouden deze twee zich tot elkaar in een samenleving die het recht op bescherming uitspeelt tegen de angst voor overlast en verlies?
De politieke en sociale spanningen rondom migratie vragen om een leiderschap dat niet alleen naar regels kijkt, maar ook naar de diepere dynamieken die het maatschappelijk sentiment aandrijven. Hoe toon je leiderschap in een tijd waarin het beleid naar de perceptie van velen steeds verder afstaat van de menselijke maat en tegelijk de menselijke ervaring meer en meer sturend wordt in het publieke debat?
Grenspolitiek en angst
Op psychodynamisch niveau speelt de spanning rond migratie zich niet alleen af in de beleidsdiscussies, maar in de collectieve psyche van de samenleving. Overlast door migratie wordt vaak gepresenteerd als een bedreiging voor de stabiliteit van de samenleving, maar deze overlast is in veel gevallen een projectie van onze eigen angsten. Angst voor verlies van controle, angst voor het onbekende en de onzekerheid over de toekomst dragen bij aan de versterking van gevoelens van vijandigheid tegenover de ander.
In deze context is de ander – de migrant – niet zozeer een individu, maar een symbool van onze collectieve angsten. In plaats van te worden gezien als een mens met eigen verhalen en ervaringen, wordt de migrant gedehumaniseerd, wat ruimte biedt voor uitsluiting. Het wordt gemakkelijker om te bepalen wie 'buiten' de samenleving hoort, zonder de vraag te stellen wie dat bepaalt en waarom.
Leiderschap vergt het vermogen om deze psychodynamische mechanismen te begrijpen en te doorbreken. Het vraagt niet alleen om beleidsbeslissingen die recht doen aan menselijke waardigheid, maar ook om het bewustzijn van de rol die angst speelt in de manier waarop we over anderen denken. Leiders moeten actief werken aan het creëren van een cultuur waarin de ander niet wordt gemarginaliseerd, maar in zijn of haar menselijkheid wordt erkend.
In- en uitsluiting
Op systemisch niveau is de vraag wie 'binnen' mag zijn en wie 'buiten' wordt geplaatst een reflectie van de bredere dynamieken in de samenleving. Door migranten buiten te sluiten versterken we niet alleen de grenzen van nationale soevereiniteit, maar ook de grenzen van wat we als samenleving waardevol achten. Uitsluiting wordt dan niet alleen een beleidskwestie, maar een vraag over wie we als gemeenschappelijk en inclusief beschouwen.
De systemische vraag over wie er welkom is, is niet eenvoudig te beantwoorden zonder de implicaties van uitsluiting te overzien. Wie buiten wordt geplaatst, belichaamt ons collectieve ongemak. Het is een manier om met de eigen angsten en onzekerheden om te gaan, door een ander als 'de ander' te definiëren. Dit gebeurt niet alleen op politiek niveau, maar ook binnen onze sociale structuren. De migrant, het onbekende, de ander – deze worden gescheiden van wat als het 'normale' of het 'veilige' wordt beschouwd. In een cultuur die steeds meer polariseert is het gemakkelijker geworden om een 'buitenstaander' te creëren, wat de inclusieve waarden die we zouden willen koesteren, ondermijnt.
Leiderschap dat zich richt op inclusie moet erkennen dat de kracht van een samenleving niet ligt in het uitsluiten van mensen, maar in het vermogen om ruimte te maken voor hen die anders zijn. Leiders die werken aan systemische verandering begrijpen dat echte inclusie niet alleen draait om het creëren van beleid dat integratie bevordert, maar ook om het actief heroverwegen van wie we zien als waardevol en waarom.
Grens en uitsluiting: een mini-casus
Stel je voor dat je als Directeur-generaal bij de Rijksoverheid verantwoordelijk bent voor het ontwikkelen van beleid dat invloed heeft op de integratie van migranten. Terwijl je werkt aan het opstellen van een inclusiestrategie, merk je dat er veel weerstand is binnen je organisatie tegen het idee van diversiteit en inclusie. Medewerkers zijn bezorgd over het verlies van hun eigen culturele waarden en voelen zich bedreigd door de veranderingen die inclusie met zich meebrengt. Hoe ga je om met deze angst? Hoe ontwikkel en implementeer je beleid dat niet alleen recht doet aan de behoeften van migranten, maar ook aan de zorgen van je medewerkers?
In deze situatie zou leiderschap kunnen betekenen dat je een open dialoog faciliteert over de waarde van inclusie, waarbij je zowel de angst als de waarde van diversiteit erkent. Het vraagt om het vermogen om de complexiteit van de situatie te begrijpen en de ruimte te bieden voor gesprekken die verder gaan dan de polarisatie van 'wij' en 'zij'. Leiders die dit kunnen doen, helpen een cultuur opbouwen die niet alleen wettelijk inclusief is, maar die werkelijk ruimte maakt voor het verschil zonder de onderlinge verbondenheid uit het oog te verliezen.
Leiderschap vraagt niet alleen om het ontwikkelen van beleid, maar om het creëren van een omgeving waarin de waarde van het menselijke aspect van integratie centraal staat. Het vraagt om de moed om buiten de grenzen van beleid te denken en ieder werkelijk welkom te heten, met ieders eigenheid, noden en zorgen.
Hoe doe jij dat: in- en uitsluiten?
Hoe kun jij als leider werkelijk ruimte maken voor inclusie, zonder je te verbergen achter beleidsmaatregelen? Wat houd jij in stand – juist met de beste bedoelingen – dat de menselijke waardigheid ondermijnt?
Leiderschap in tijden van polariserende grenspolitiek vraagt om meer dan het handhaven van regels. Het vraagt om het creëren van ruimte voor de ander, het overstijgen van de grenzen van uitsluiting en het belichamen van de waarden van inclusie in alles wat we doen. Hoe kun jij als leider deze ruimte daadwerkelijk laten groeien?
Geschreven door Koen de Snoo
