Machtsspel in de schaduw
Een reflectie op macht, schaduw en integriteit in leiderschap met aandacht voor positie, plek en verantwoordelijkheid
Deze blog verkent hoe de schaduwkant van macht zichtbaar wordt in leiderschap en hoe de spanning tussen positie en plek kan ontsporen. Vanuit een psychodynamisch en systemisch perspectief worden leiders uitgenodigd hun motieven te onderzoeken, verbinding te herstellen en verantwoordelijkheid te nemen voor de werking van het systeem.
Machtsspel in de schaduw
Een publieke leider komt onder vuur na een reeks controversiële machtsbeslissingen, waarbij de schaduwkant van diens leiderschap ineens zichtbaar wordt. De paradox is scherp: de positie van een leider wordt geassocieerd met invloed en verantwoordelijkheid, maar juist diezelfde machtspositie blijkt soms de integriteit van de leider te ondermijnen. "Macht corrumpeert" zeggen we dan al snel. Terwijl de leider zijn of haar rol probeert te spelen in het grotere systeem, ontstaat er een spanning tussen de plek die ze innemen en de rol die ze denken te spelen. Hoe kan iemand die verantwoordelijk is voor het grotere geheel tegelijkertijd trouw blijven aan zijn eigen waarden en integriteit?
Leiding geven te midden van machtsspelletjes vraagt om voortdurende zelfreflectie en een bewustzijn van de schaduw die met macht gepaard gaat. Het vraagt niet alleen om strategische keuzes, maar om een innerlijke bewaking van de intenties achter die keuzes. Wat betekent het om hier en nu leider te zijn, als de macht die je hebt, je tegelijkertijd bedreigt en test?
De schaduwkant van macht
Macht is een krachtig aspect van leiderschap. Het stelt iemand in staat om invloed uit te oefenen en beslissingen te nemen die het leven van velen beïnvloeden. Maar zoals elke kracht heeft het zijn schaduwkant. Macht kan gemakkelijk leiden tot machtsmisbruik, manipulatie of het verlies van verbinding met de eigen waarden. Psychodynamisch gezien is de schaduwkant van macht vaak te vinden in onbewuste motieven. Wat lijkt te worden aangestuurd door logische, strategische overwegingen, kan in werkelijkheid geworteld zijn in diepere, minder zichtbare drijfveren.
Wanneer een leider zich volledig laat meeslepen door de verleiding van macht, wordt deze onbewuste schaduwkant zichtbaar. Beslissingen worden dan genomen op basis van het behoud van de positie in plaats van op basis van wat het beste is voor het systeem als geheel. De leider wordt een speler in het spel van machtsverhoudingen, wat vaak leidt tot het verbergen van intenties, het manipuleren van de perceptie van anderen en het ondermijnen van de integriteit.
Leiders die het bestaan van deze schaduwkant niet erkennen, lopen het risico hun eigen waarden en geloofwaardigheid uit het oog te verliezen. Het is essentieel om je bewust te zijn van de onbewuste krachten die je leiden. Leiderschap in deze context vraagt om introspectie, het vermogen om je eigen motieven regelmatig te onderzoeken en, indien nodig, je koers bij te stellen.
Positie versus plek
Binnen het systemisch perspectief spreken we over plek en ordening: alles en iedereen verdient en heeft een eigen plek - niets mag worden uitgesloten - binnen de orde, de volgorde van het systeem als geheel. Zo kan het - systemisch gezien - zo zijn dat er spanning is tussen de plek die een leider inneemt en de positie die hij of zij vervult. De plek in het systeem is de werkelijke verbinding van de leider met de mensen die zij leiden, met de waarden die zij vertegenwoordigen, en met de integriteit die zij uitstralen. De positie daarentegen is vaak een abstracte, formele rol die in het systeem is ingebed en die verantwoordelijkheden en macht biedt, maar niet noodzakelijkerwijs de authenticiteit van de leider weerspiegelt.
Deze spanning kan bijzonder problematisch worden wanneer de leider de neiging heeft om zich uitsluitend te richten op de positie – op de formele rol die ze vervullen – in plaats van de werkelijke plek die ze in het systeem innemen. Dit creëert een disconnectie tussen de leider en de mensen die zij aansteken of beïnvloeden. De leider wordt dan een figuur die zijn of haar keuzes baseert op formele structuren en machtsdynamieken, in plaats van op diepere verbindingen en de waarden van het systeem.
Leiders die deze spanning niet herkennen, lopen het risico om hun plek in het systeem te verlaten en te gaan dwalen in het veld. Ze behouden wel hun formele positie en formele macht, maar zijn voelbaar footloose: niet 'thuis'. Echte leiderschap is geworteld in het het omarmen van zowel macht als onmacht en in de onderkenning van de drijfveren die beide stuwen. Dit vraagt van leiders dat ze zich voortdurend afvragen: waarom neem ik deze beslissing? Wat is de werkelijke drijfveer achter mijn keuzes en mijn handelen?
Leiderschap in actie: een mini-casus
Stel je voor dat je als directeur te maken krijgt met een situatie waarin je verantwoordelijk bent voor het realiseren van een strategische verandering. De verandering is noodzakelijk voor de toekomst van je organisatie, maar de manier waarop het wordt gepresenteerd, veroorzaakt verzet bij medewerkers. Ze voelen zich niet gehoord, ze voelen zich gemanipuleerd en veronderstellen een dubbele agenda. Ze vragen zich hardop af of de directie er zelf wel in gelooft... Wat doe je?
Als ervaren leidinggevende weet je: weerstand is een boodschapper. Het eerste wat je zou kunnen doen, is erkennen dat deze weerstand niet alleen komt door de veranderingen zelf, maar door de manier waarop ze zijn gepresenteerd. Dit is een moment van introspectie – Waarom is deze weerstand ontstaan? Hoe heb jij je macht gebruikt om deze verandering door te voeren? Welke onbewuste motieven kunnen hebben bijgedragen aan de manier waarop de beslissing is genomen? Waarin voel jij je onmachtig en heb je dat een plek gegeven in je aanpak?
Leiderschap vraagt om reflectie. Dat is altijd zo, maar zeker wanneer je instrumenten inzet waarover je alleen beschikt vanwege de positie die je bekleedt. Macht is zo'n instrument. In onze casus zou dit kunnen betekenen dat je, in plaats van simpelweg door te drukken, het gesprek aangaat met je medewerkers, hun bezorgdheden erkent en een breder perspectief biedt over de reden achter de veranderingen. Het kan ook betekenen dat je je strategie aanpast, niet alleen op basis van de zakelijke noodzaak, maar ook op basis van de menselijke reactie op die veranderingen. Dit is leiderschap dat niet alleen de macht benut, maar ook de verantwoordelijkheid neemt voor de relatie die de leider heeft met het systeem en de mensen die samen het systeem vormen.
Macht uit de schaduw
Hoe maak jij jouw omgang met macht en onmacht volgbaar en bespreekbaar in jouw team? Hoe creëer je een bedding waarin het ok is om je aan je onmacht toe te vertrouwen en om je neiging tot ongezonde omgang met macht te onderzoeken? Hoe bespreken jullie je motieven en de invloed die je hebt op anderen? Wat houd je samen in stand – juist met de beste bedoelingen – dat de verbinding tussen jou en je mensen verstoort?
Leiderschap dat reflecteert voorkomt ontsporing. Het vraagt om bewustzijn van de schaduw van macht, van de spanning tussen positie en plek, en om het vermogen om te handelen met integriteit, zelfs in de complexiteit van machtsspelletjes.
Geschreven door Koen de Snoo
